نگاهی به کتب مصور در دوره مغولی + تصاویر
نگاهی به کتب مصور در دوره مغولی: سبک نقاشی در آثار دوره حکومت ایلخانیان به مکتب نقاشی تبریز معروف است . دلیل این نامگذاری علاوه بر مرکزیت تبریز در این دوره ، مصور شدن بیشتر آثار مکتوب در این شهر در دوره ایلخانی است.

نگارگری در دوره مغول

دوره مغولی در ایران، ورود عناصر چینی در نگارگری را به دنبال داشت. در این نوشتار می توانید با دو نسخه از مشهورتین نسخ مصور شده در این دوره و خصوصیات بکاررفته در آن آشنا شوید.

بیشتر بدانید : تصویر دلدادگان و عشاق در کتب قدیمی + عکس

سپاه چنگیز حدودا در سال 616 هـ.ق توانست تمام ایران را تصورف کند. از این تاریخ تا زمان شکل گیری سلسله ی ایلخانی در سال 656هـ.ق توسط هلاکوخان ، نمایدگانی از طرف خان بزرگ برای فرمانروایی به ایران فرستاده می شدند. قبل از تشکیل حکمت ایلخانی اسلوب مصورسازی کتاب به نام سبک بغداد در جریان بود.

بنابراین می توان اذعان داشت که روند مکتب بغداد پس از حمله ی مغول نیز ادامه یافت. از آن جمله می توان به نسخه ی خطی " رسائل اخوان الصفا خلان الوفا" اشاره کرد که در تاریخ 686هـ.ق در بغداد مصور شده است.

سبک نقاشی در آثار دوره حکومت ایلخانیان به مکتب نقاشی تبریز معروف است . دلیل این نامگذاری علاوه بر مرکزیت تبریز در این دوره ، مصور شدن بیشتر آثار مکتوب در این شهر در دوره ایلخانی است.

بیشتر بدانید : بررسی مکاتب نگارگری ایران

در ادامه به معرفی برخی از مهم ترین کتب مصور شده در این دوره خواهیم پرداخت:

کتاب منافع الحیوان

کتاب منافع الحیوان که نویسنده آن پزشکی مسیحی به نام "ابن بختیشوع" است، در دوره ایلخانی و در سال 689هـ.ق به دستور غازان خان از عربی به فارسی برگردانده شد و سپس در شهر مراغه مصور گشت. در این کتاب که قدیمی ترین اثر مصور دوره ی ایلخانی است، عادات انسان، حیوان ، پرندگان، خزندگان، حشرات و موجودات آبزی در 94 مجلس مجزا مورد بررسی قرار گرفته است.

نگارگری مغول,کتاب های دوره مغول,نگارگری ایلخانی
کتاب منافع الحیوان

تصاویر برگ های نخستین از سبک سنتی بغداد پیروی کرده که در آن اشکال بزرگ در چشم اندازهای ساده ای از علف و گیاهان قرار گرفته است. در نسخه های متاخر ، اشکال کوچک تر و مناظر طبیعی تر به نظر می رسند. در این تصاویر درختان گره دار، ابرهای درهم پیچیده و صخره های مواج به چشم می خورند. یکی از تصاویر این کتاب شیر نر و ماده را نشان می دهد که در مرکز ترکیب بندی قرار گرفته اند و فضای اطراف آن ها با گل و بوته پر شده است.

جامع التواریخ

می توان اذعان داشت که تحول عمده ای که در نگارگری عهد ایلخانیان مغول ایجاد شد، معلول دو علت بود: انتقال سنت های شرقی به ایران و نیز تاسیس کارگاه های سلطنتی در این عهد

در این دوره مراکزی خاص پرورش هنر ایجاد شد؛ که از جمله می توان به تاسیس شهرکی به نام "ربع رشیدی" در حومه تبریز ، به دست خواجه رشید الدین فضل الله همدانی، مورخ و وزیر ایلخانی اشاره کرد.

در ربع رشیدی ، کتابخانه ای دارای 60000 کتاب به زبان های بیگانه و فارسی در دسترس اهل دانش و هنر بود. انگیزه ی اصلی تاسیس این شهرک، تالیف کتابی مصور درباره ی سرگذشت ملل مختلف و از جمله مغولان بود. بدین ترتیب ، با همکاری گروه ها مختلف و زیر نظارت مستقیم رشید الدین، مجموعه ای سترگ " جامع التواریخ" تکوین یافت که از نسخه های متعدد آن فقط بخش های ناقصی را در دست داریم.

کتاب جامع التواریخ چندین بار نسخه برداری و تصویر شد. قسمت اول کتاب ، تاریخ عمومی است که از خلقت آدم شروع می شود و به تاریخ مغول ختم می گردد و قسمت دوم مربوط به تاریخ مغول است.

نگارگری مغول,کتاب های دوره مغول,نگارگری ایلخانی
نگارگری کتاب جامع التوایخ

تصاویر این کتاب بر خلاف کتاب های دوره ی اولیه ی مغول که کادر مربع بودند ، به صورت مستطیل و افقی کادربندی گردیده اند که گاهی این کادر افقی به وسیله ی ستون های معماری به سه قسمت تقسیم شده است.

در این کتاب مناظر و صحنه هایی از کشتی نوح، داستان یونس، داستان های ملی ایران و رزم رستم، داستان های انجیل و غیره به نمایش گذاشته شده است.

در بخش تاریخ مغول این کتاب چهره ها بیشتر مغولی و چینی هستند . گفته می شود که پاره ای ار تصاویر این قسمت تحت تاثیر مکاتب سونگ4 و یوان5 چین بوده اند.

پاره ای از عناصر در نقاشی های این کتاب مانند ابرهای مواج، تنه ی درختان پیچیده و گره دار و صخره ای تیز و همچنین دشت های بریده می تواند بیانگر نفوذ هنر خاور دور در مینیاتور ایران باشد.

تحرک در نقاشی های این کتاب بیشتر نمایانده شده و قلم گیری آبدارتر و نازکی خطوط حادتر و اغراق آمیز تر گشته است. همچنین در تصاویر از شیوه ی هاشور زنی های نقاشان چینی دوره ی "تانگ" 6 استفاده شده است . قلم گیری زمخت و جامه پردازی تصاویر این اثر تحت تاثیر هنر بین النهرینی و پیکره های بلند قامت الگوی بیزانسی است.

در میان تصاویر نسخه ای از کتاب جامع التواریخ که در انجمن سلطنتی آسیایی لندن نگهداری می شود ، تصاویری از اهل قریش و معراج پیامبر (ص) به چشم می خورد.

همانطور که قبلا نیز گفته شد، هنر ایرانی تحت تاثیر رهاوردهای هنر مغولی قرار گرفت . مهمترین تاثیرات هنر مغول بر نگارگری ایرانی دو چیز بود:
اول : بکارگیری سنت کارگاهی و تشکیل کارگاه ربع رشیدی در تبریز
دوم: ورود عناصر چینی به هنر نگاگری

در دوره ایلخانان مغول، کتب زیادی خصوصا در ربع رشیدی طبع شد که امروزه می توان با بررسی و تفحص در آنها به سنت های رایج در چگونگی تهیه کتب مصور و ویژگیهای زیبایی شناسی ایشان پی برد.

در ادامه به معرفی سه کتاب مصور شده در این دوره خواهیم پرداخت:

آثار الباقیه

کتاب "آثار الباقیه" در سال 391 هـ.ق به وسیله "ابوریحان بیرونی" دانشمند ایرانی برای نخستین بار نوشته شد. "آثار الباقیه" در سال 707هـ.ق توسط "الکتبی" رونویسی و سپس در شهر تبریز مصور گردید.

موضوع این کتاب تاریخ اقوام مختلف در دوران پیش از اسلام است. کتاب آثار الباقیه بیرونی شامل 24 ورق نگاره است.

نگارگری مغول,کتاب های دوره مغول,نگارگری ایلخانی
کتاب "آثار الباقیه" :تفویض مقام امامت به امام علی (ع) در غدیر خم

اشخاص در تصاویر به صورت قرینه وار، دارای رداو عمامه و هاله ی نور گرد سر تصویر گردیده اند. پرده آرایی نقش دار این تالیف، ویژگی اوایل مکتب بغداد است، اما نقش هایی چون ابرهای در هم پیچیده، زمینه ی رنگی، درختان پیچ خورده و گره دار عناصری تازه در این اثر هستند.

از جمله تصاویر کتاب" آثار الباقیه" می توان به "تفویض مقام امامت به امام علی (ع) در غدیر خم"، اشاره کرد. این تصویر بیانگر گسترش تفکر شیعه در نیمه ی دوم حکومت ایلخانیان است.

شاهنامه

شاهنامه بزرگ مغولی از نظر غنا، کیفیت و تعداد صحنه های مصور در کل تاریخ ایران همانند ندارد. این کتاب احتمالا بین سالهای 678-714 هـ.ق در شهر تبریز به تصویر کشیده شده است. شاهنامه یا کتاب شاهان توسط فردوسی شاعر نامدارایرانی در حدود سال 388هـ.ق به نظم در وامد و سپس محبوب ترین کتاب بین ایرانیان گردید. این کتاب بارها تکثیر شده ولی قدیمی ترین نسخه مصور از آن مربوط به قرن 7هـ.ق یعنی دوره ایلخانی است.

بیشتر بدانید : شاهکاری که پاره پاره شد! + عکس

شاهنامه فردوسی این دوران، معروف به "شاهنامه دموت" دارای حدود 300 برگ بزرگ (29*41) است و در دو جلد تنظیم شده است. این کتاب در حدود 200 تصویر دارد ." شاهنامه دموت" تا قرن 10 هـ.ق در شهر تبریز نگهداری می شد،اما بعد از آن کتاب گم شد تا این که در قرن بیست میلادی، "ژرژ دموت" دلال فرانسوی این کتاب را برای فروش پاره کرد و بدین ترتیب این کتاب را به نام وی می شناسند.

نگارگری مغول,کتاب های دوره مغول,نگارگری ایلخانی
شاهنامه دموت: مجلس زاری بر جسد اسکندر

ار شاهنامه دموت تنها 58 برگ مصور باقی مانده و صفحاتی از این کتاب در موزه ها و مجموعه های خصوصی اروپا و امریکای شمالی پراکنده است. در نقاشی های این کتاب، تاثیر عوامل چینی کمتر و تاثیر طرح های سفال های عهد سلجوقی بیشتر است. یکی از مشهورترین صحنه های این کتاب، " مجلس زاری بر جسد اسکندر" است.

در زمینه ی نقاشی ها و لباس افراد از رنگ طلا زیاد استفاده شده است. در کتاب "شاهنامه ی دموت" صحنه های شکار، پادشاهی اسکندر، زندگی رستم و زورآزمایی پهلوانان مورد توجه بسیار قرار گرفته است. در این کتاب نقش مایه های ققنوس و اژدهاو شیوه ی نمایش ابرها، صخره ها و درختان احتمالا منشا چینی دارند.

کلیله و دمنه

کتاب "کلیله و دمنه" در نیمه ی اول قرن 8هـ.ق در تبریز مصور شده است و در حال حاضر در کتابخانه ی دانشگاه استانبول نگهداری می شود. نمایاندن درون و بیرون بنا و فراتر رفتن شاخه های درخان از قاب تصویر از جمله خصائص نقاشی های این کتاب است.

در تصویر ی از کلیه و دمنه، داخل خانه همزمان با منظره ی بیرونی آن نشان داده شده است. بخش خارجی این تصویر به نمایش درختان پر از گل و برگ بیرون خانه در حالی که وارد متن نقاشی شده اند، اختصاص یافته است و تصویر داخل خانه اشاره به خنثی شدن برنامه ی قاتلی دارد که قصد کشتن همسر خودرا داشته است.

 

بیشتر بدانید : نقش طبیعت در نگارگری

بیشتر بدانید : مكتب نگارگری اصفهان

بیشتر بدانید : سیر نقاشی ایران

بیشتر بدانید : مینیاتور، ایرانی نیست، بگوییم نگارگری

بیشتر بدانید : 10 کتاب برتر نگارگری مکتب شیراز

 

گردآوری: گروه فرهنگ و هنر سیمرغ
www.seemorgh.com/culture
منبع: tebyan.net