گاهی یک اتفاق باعث می‌شود همه سرها به یک سو چرخیده شود. گاهی حتی بسیاری از سرهایی که به سویی چرخیده شده، اصل موضوع را هم نمی‌بینند، ولی به تبعیت از سرهای دیگر آنها هم به همان سو میل می‌کنند. این اتفاق در دنیای کتاب بسیار رخ می‌دهد. بسیاری از کتابخوانان -چه به صورت تفریحی و چه به صورت حرفه‌ای- بیشتر کتاب‌ها را بر اساس مد کتابخوانی انتخاب می‌کنند. در واقع کافی است نویسنده یا کتابی برنده جایزه‌ای تاحدی معروف شود یا اتفاقی و ماجرایی برای نویسنده رخ دهد، تا آمار فروش آن کتاب خاص و حتی دیگر آثار نویسنده بالا رود؛ البته برای مدتی.
در دنیای امروز کمتر اثری به خاطر اصالت کتاب یا نویسنده و ارزشی که خود آن اثر ادبی دارد پرفروش می‌شود. این به آن معنا نیست که کتاب‌های امروز به خودی خود ارزش خواندن ندارند، منظور این است که بیشتر مخاطبان نیاز به یک معرفی ویژه برای آثار دارند تا به سراغشان بروند؛ در واقع تبلیغی فراتر از یک تبلیغ معمول و حتی خلاقانه در حد تبلیغ برای یک کتاب.
مثلاً همین خانم هرتا مولر رومانیایی تبار، که از نویسندگان مطرح آلمان هم هست و حتی کتاب «سرزمین گوجه‌های سبز» او 10 سال قبل به فارسی ترجمه شد، تا پیش از این که به عنوان برنده نوبل ادبیات 2009 معرفی شود، آثارش با استقبال چندانی رو به رو نبود و مخاطبان خاص خود را داشت. اما به محض این که نشان نوبل ادبیات 2009 را در دست گرفت، آمار فروش کتاب‌هایش رو به صعود گذاشت. کتاب «سرزمین گوجه‌هاى سبز» پیش از این، درفهرست پرفروش‌ترین‌هاى سایت آمازون رتبه 56 از 359 را داشت، ولى به محض اعلام برنده شدن مولر به رتبه 47 و در مدت کوتاهی پس از آن به رتبه هفت صعود کرد!
حالا بعد از این تبلیغ جهانی که نام هرتا مولر را به گوش کتابخوانان رساند، باید دید قلم خانم مولر و محتویات آثارش چقدر می‌توانند مخاطبان را در این بازار حفظ کنند. به عبارت دیگر آمار واقعی فروش آثار او مدتی بعد از فروکش کردن تب نوبل 2009 مشخص می‌شود. شاید تا سال آینده که نویسنده‌ای جدید جایزه نوبل ادبیات را از آن خود کند، سرنوشتی برای خانم مولر پیش آاید مشابه آن‌چه برای نوبلی‌هایی مثل اورهان پاموک و دوریس لسینگ و دیگر نویسندگانی که آمار خوانندگان آثارشان بعد از اعلام نتایج نوبل بالا رفت، پیش آمد.
کتاب‌هایی برای خوانندگان خودشان
نمی‌توان انتظار داشت هر کتابی برای همه سلیقه‌ها جذاب و مناسب باشد. این که کتابی به خاطر اتفاقی مثل بردن جایزه‌ای معروف و جهانی، پرفروش شود، امری است قابل انتظار. اما این رونق بازار معمولاً عمر طولانی ندارد و مدتی بعد به جایگاه اصلی‌اش برمی‌گردد. این جایگاه اصلی یعنی استقبال فقط از سوی مخاطبان مناسب آن اثر.
لزومی ندارد کتابی که ارزشمند شناخته می‌شود، برای همه جذاب و خواندنی باشد. مخاطبان آن اثر ممکن است جمع مشخص و محدودی را شامل شود و همین محدودیت و مشخص بودن باعث می‌شوند وقتی مخاطب یکی از آثار نویسنده‌ای را که به خاطر یک اتفاق مد شده می‌خواند، اگر به نیازها و علایقش جواب ندهد، او دیگر به خرید دیگر آثار نویسنده علاقه‌ای نشان نمی‌دهد و به همین ترتیب بازار پر رونق به‌یکباره افت می‌کند و باز همان تعداد خوانندگان همیشگی (البته با کمی فزونی احتمالی به خاطر معرفی گسترده) باقی می‌مانند.
در این میان کتابی همواره پرفروش می‌ماند و طی سال‌ها و نسل‌های مختلف مشتری دارد که جمع گسترده‌تری از خوانندگان را به سوی خود جذب کند. شاهکارهایی مثل آثار تولستوی، داستایوفسکی، چخوف، هانس کریستین آندرسن، مارکز، سالینجر و. . . که همیشه در صدر کتاب‌های پرفروش هستند.
سرزمین گوجه‌های سبز
هرتا مولر یکى از مهم‌ترین نویسندگان آلمان است که در سال‌های اخیر چندین بار نامش در فهرست نامزد‌هاى بنیاد نوبل آمده بود. او اولین رمانش را در سال 1982 منتشر کرد که با سانسور از طرف مقامات کشور رومانی مواجه شد. او تاکنون 20 اثر به بازار کتاب فرستاده که بسیاری از آنها به دیگر زبان‌ها ترجمه شده است.
مولر از نویسندگانی است که تقریباً هر سال برنده یک جایزه مهم ادبى شده است؛ از جمله، جایزه «ریکاردا‌هاچ»، «کلایست»، «ژوزف برایدباخ» و «جایزه ادبى دوبلین ایمپک».
«سرزمین گوجه‌های سبز» تنها اثر هرتا مولر است که حدود 10 سال قبل توسط غلامحسین میرزا صالح به زبان فارسی ترجمه شد. میرزا صالح این کتاب را در سال 80 به پیشنهاد مهرداد کاظم‌زاده (بابک)، مدیر انتشارات مازیار از زبان انگلیسی با تطابق با متن نسخه فرانسوی و آلمانی آن ترجمه کرد. این کتاب در سال 86 برای بار دوم چاپ و منتشر شد، اما مخاطبان استقبال زیادی از آن نکردند.
البته این عدم استقبال با اعلام نتایج نوبل ادبیات 2009 به پایان رسید و خوانندگان برای آشنایی با هرتا مولر به وسیله تنها اثری از او که به زبان فارسی موجود بود بازار کتاب را از این کتاب خالی کردند. تا آن‌جا که حتی نسخه زیراکسی این اثر هم دست به دست می‌چرخد.
انتشارات مازیار پس از این ماجرا، تصمیم گرفت چاپ دیگری از این کتاب را در اختیار علاقه‌مندان قرار دهد و بازار سیاه «سرزمین گوجه‌های سبز» را از بین ببرد، اما او هنوز موفق به دریافت مجوز سومین نوبت چاپ و انتشار این کتاب از وزارت ارشاد نشده است.
کاظم‌زاده به روزنامه «خبر» می‌گوید: «این کتاب تا پیش از این مشتری زیادی نداشت، تا آن‌جا که از سال 86 که این اثر برای بار دوم چاپ و منتشر شد تا امروز که به خاطر برنده شدن نویسنده‌اش نایاب شده، این کتاب در کتابفروشی‌ها خاک می‌خورد. من برای تجدید چاپ کتاب به وزارت ارشاد درخواست داده‌ام اما مدت‌هاست که به این درخواست ترتیب اثر داده نشده است.»
معرفی کتاب «سرزمین گوجه‌های سبز» در روزنامه Impak به عنوان کتابی که جوایز ادبی بسیاری کسب کرده، باعث شد کاظم‌زاده قسمت‌هایی از این کتاب را بخواند و تصمیم به نشر این کتاب به زبان فارسی بگیرد. زمانی که «سرزمین گوجه‌های سبز» برای اولین بار در سال 80 منتشر شد، روزنامه‌های بسیاری به معرفی و نقد و بررسی این اثر پرداختند. عنایت سمیعی، یکی از منتقدانی بود که بر این کتاب نقد نوشت و آن را اثری خوب دانست. اما هیچ کدام از این نقدها و معرفی‌ها تأثیر مثبتی بر فروش آن نگذاشت.
مدیر انتشارات مازیار درباره ترجمه و انتشار دیگر آثار هرتا مولر می‌گوید: «من به دنبال سفارش ترجمه 19 اثر دیگر این نویسنده هستم، اما از آن‌جایی که در کار کتاب و نشر آن پول کم است و هیچ تضمینی برای فروش آثار وجود ندارد، مترجمان حرفه‌ای از ترجمه چنین کتاب‌هایی که حتی شاید مجوز نشر هم دریافت نکنند، خودداری می‌کنند. بسیاری از آنها به خاطر موانع، سختی‌ها و مشکلات اقتصادی دست از ترجمه کتاب می‌کشند. بنابراین مترجمان تازه‌کار می‌آیند سراغ ترجمه این آثار و کار را خراب می‌کنند. چون بیشتر آنها تجربه کافی برای ترجمه ندارند. به خصوص که کتاب‌های هرتا مولر نثری پیچیده دارد. اما من تعدادی دیگر از آثار این نویسنده را به چند مترجم سفارش داده‌ام و در آینده‌ای نزدیک قصد دارم همه 20 اثر هرتا مولر را به زبان فارسی منتشر کنم.»
او ایجاد شدن موج طرفداران اثر برندگان جوایز معروف و معتبر در مدت زمانی اندک را امری طبیعی خواند و گفت: «همیشه وقتی درباره اثری به هر دلیل جنجالی به راه می‌افتد، آن اثر پر فروش می‌شود. ممکن است آن اثر لزوما خیلی هم ارزشمند نباشد اما به خاطر معروف شدن (به واسطه دریافت جایزه، ممنوع‌الانتشار شدن، مرگ نویسنده آن و. . .) توجه خوانندگان را به سمت خود جلب می‌کند. این اتفاقات یک تبلیغ خوب برای کتاب محسوب می‌شود.»
نثری به سبک خارجی‌تبارها
کتاب‌های هرتا مولر نثری پیچیده دارند. این را غلامحسین میزرا صالح، مترجم «سرزمین گوجه‌های سبز» می‌گوید و ادامه می‌دهد: «مولر یک نویسنده رومانیایی‌تبار است که رمان‌هایش را به زبان آلمانی می‌نویسند. با این که او سال‌هاست در آلمان زندگی می‌کند و فردی با مطالعه و مسلط به زبان آلمانی است، اما در هر صورت یک آلمانی خارجی محسوب می‌شود و به بسیاری از ریزه‌کاری‌های این زبان ممکن است آشنا نباشد. به همین خاطر آثارش نثری پیچیده دارند و ترجمه‌شان کار راحتی نیست.»
میرزا صالح در گفت‌وگو با «خبر» با اشاره به این‌که کتاب نوبلی از این نویسنده به نام «آونگ نفس» را در دست ترجمه دارد، می‌گوید: «من صرفاً به خاطر علاقه شخصی به آثار خانم مولر آنها را ترجمه می‌کنم. با توجه به این که رشته تحصیلی خودم علوم سیاسی بوده است، به کتاب‌های او که مضمونی سیاسی و معترضانه دارد علاقه بسیار دارم. موضوعاتی که این نویسنده در کتاب‌هایش مطرح می‌کند بیشتر شرح رنج‌هایی است که او، خانواده‌‌اش و افرادی شبیه به آنها در حکومت‌های کمونیستی کشیده‌اند. کتاب «سرزمین گوجه‌های سبز» شرح حال خود خانم مولر است و آخرین کتابش «آونگ نفس» داستان تبعید مادرش به اردوگاه کار اجباری را حکایت می‌کند.»
میرزا صالح که تا به حال 40 کتاب را ترجمه، تألیف و تصحیح کرده است، اعطای جایزه نوبل ادبیات به هرتا مولر را دلیل ترجمه دیگر اثر این نویسنده نمی‌داند و می‌گوید: «من از مدت‌ها قبل نسخه انگلیسی این کتاب را سفارش دادم تا برایم بیاورند و ترجمه‌اش را شروع کردم. ترجمه این اثر رو به پایان است و هنوز هیچ ناشری را برای چاپ و انتشار در نظر نگرفته‌ام، چون من معمولاً کارهایم را پس از تکمیل شدن برای انتشار به ناشران عرضه می‌کنم.»
بازگشت به خانه فراموشی
معلوم نیست عمر روزهایی که کتاب ترجمه شده هرتا مولر دست به دست می‌چرخد و نایاب می‌شود چقدر باشد و خوانندگان «سرزمین گوجه‌های سبز» او چقدر مشتاق ترجمه دیگر آثارش باشند، اما باید گفت این روزها عرصه برای معرفی و محبوبیت (حتی کوتاه‌مدت) نویسندگان باز است و هر روز یکی از نویسندگان با دریافت جایزه‌ای گل می‌کند. چنانکه ماری اندیایه با دریافت جایزه گنکور (معتبرترین جایزه ادبی فرانسه) در روزهای آینده بازار کتاب را به دست خواهد گرفت و ممکن است توجه‌ها را به خود جلب کند. بسیار بودند و بسیارند نویسندگانی که آثارشان در جریان مد کتاب برای مدتی پرفروش شده است اما این جریان معمولاً عمری بیش از یکی دو سال ندارد.
گردآوری: گروه فرهنگ و هنر سیمرغ
www.seemorgh.com/culture
منبع: khabaronline.ir
مطالب پیشنهادی:
همه چیزهایی که باید درمورد برنده نوبل امسال بدانید!
اعتراف و ارعاب از دیدگاه نویسندگان بزرگ جهان
کافکاشناسی در سه سوت!
زندگی «جی.دی. سلینجر» از نگاه زن‌های تاثیرگذار زندگی او
خواندنی‌هائی درباره برندگان نوبل