دیدار از حمام علیقلی آقای اصفهان
در گذشته، خانهها فاقد حمام خصوصی بود و از این رو همه مردم به حمامهای عمومی میرفتند. برای مثال از 600 خانه تاریخی موجود در شهر كاشان فقط یك خانه یعنی خانه بسیار اشرافی عامریها دارای حمام خصوصی است. در عوض، كاشان در گذشته دارای حمامهای عمومی زیادی بوده است كه بسیاری از سیاحان اروپایی وصفشان را در سفرنامههای خود آوردهاند و از شكوه و زیباییشان سخن گفتهاند. شهرهای تاریخی دیگر نیز به همین ترتیب دارای حمامهای زیادی بودهاند كه بخش عمدهای از آنها از میان رفتهاند و مابقی كه ماندهاند، عموماً به حال خود رها شدهاند. برخی نیز كه معروفیت بیشتری داشتهاند مانند حمام گنجعلیخان كرمان، حمام وكیل شیراز و حمام میراحمد كاشان به صورت موزهای نگهداری میشوند.
در گذشته، خانهها فاقد حمام خصوصی بود و از این رو همه مردم به حمامهای عمومی میرفتند. برای مثال از 600 خانه تاریخی موجود در شهر كاشان فقط یك خانه یعنی خانه بسیار اشرافی عامریها دارای حمام خصوصی است. در عوض، كاشان در گذشته دارای حمامهای عمومی زیادی بوده است كه بسیاری از سیاحان اروپایی وصفشان را در سفرنامههای خود آوردهاند و از شكوه و زیباییشان سخن گفتهاند. شهرهای تاریخی دیگر نیز به همین ترتیب دارای حمامهای زیادی بودهاند كه بخش عمدهای از آنها از میان رفتهاند و مابقی كه ماندهاند، عموماً به حال خود رها شدهاند. برخی نیز كه معروفیت بیشتری داشتهاند مانند حمام گنجعلیخان كرمان، حمام وكیل شیراز و حمام میراحمد كاشان به صورت موزهای نگهداری میشوند.
حمام علیقلی آقا و افسانههایش
از جمله حمامهای جالب ایران كه كمتر نیز شناخته شده، حمام علیقلی آقا در شهر اصفهان و در محلهای به همین نام است. علی قلی آقا از درباریان دوره شاه سلیمان و شاه سلطان حسین صفوی (و بنا به گفتهای از خواجگان حرم) بود. او در محلهای كه به نام خودش خوانده میشود، مسجد، حمام و بازارچهای را بنا نهاد و برای استفاده مردم وقف كرد.
در این باره یك روایت عامیانه بین اصفهانیان وجود دارد كه میگوید: در زمان علیقلی آقا، پیرمرد فقیر و نابینایی در این محله بود كه روی سكوی بقعه شیخ ابومسعود رازی از عرفای سده نهم هجری مینشست و روزها را به سرمی آورد. مردم محل توجهی به این پیرمرد نداشتند و او را به چیزی نمیگرفتند. تا این كه علیقلی آقا به سفر حج رفت و در آن جا پیرمرد را در حال طواف به دور كعبه دید. وقتی به اصفهان بازگشت، پیرمرد را به حضور طلبیده و از او پرسید كه چگونه با فقری كه دارد به سفر حج رفته است. اما پیرمرد پاسخ گفت كه هیچ گاه به زیارت كعبه نرفته و در زمان سفر علیقلی آقا در اصفهان بوده. تحقیق از اهل محل نیز نشان داد كه پیرمرد راست میگوید و هرگز پایش را از اصفهان بیرون نگذاشته.
از جمله حمامهای جالب ایران كه كمتر نیز شناخته شده، حمام علیقلی آقا در شهر اصفهان و در محلهای به همین نام است. علی قلی آقا از درباریان دوره شاه سلیمان و شاه سلطان حسین صفوی (و بنا به گفتهای از خواجگان حرم) بود. او در محلهای كه به نام خودش خوانده میشود، مسجد، حمام و بازارچهای را بنا نهاد و برای استفاده مردم وقف كرد.
در این باره یك روایت عامیانه بین اصفهانیان وجود دارد كه میگوید: در زمان علیقلی آقا، پیرمرد فقیر و نابینایی در این محله بود كه روی سكوی بقعه شیخ ابومسعود رازی از عرفای سده نهم هجری مینشست و روزها را به سرمی آورد. مردم محل توجهی به این پیرمرد نداشتند و او را به چیزی نمیگرفتند. تا این كه علیقلی آقا به سفر حج رفت و در آن جا پیرمرد را در حال طواف به دور كعبه دید. وقتی به اصفهان بازگشت، پیرمرد را به حضور طلبیده و از او پرسید كه چگونه با فقری كه دارد به سفر حج رفته است. اما پیرمرد پاسخ گفت كه هیچ گاه به زیارت كعبه نرفته و در زمان سفر علیقلی آقا در اصفهان بوده. تحقیق از اهل محل نیز نشان داد كه پیرمرد راست میگوید و هرگز پایش را از اصفهان بیرون نگذاشته.
علیقلی آقا متوجه شد كه پیرمرد دارای احوالات روحانی است و به همین سبب ضمن تكریم او خواست كه اگر حاجتی دارد، برآورده سازد. پیرمرد گفت كه برای خود هیچ نمیخواهد اما بهتر است كه علیقلی آقا به محله او توجه بیشتری نشان دهد و اسباب رفاه مردم را فراهم سازد. این بود كه علیقلی آقا دستور ساخت مسجد، حمام و بازارچهای را در آن حدود داد.
این روایت صحت داشته باشد یا نه، حمامی كه علیقلی آقا ساخت از سال 1125 هجری قمری تا سال 1372 خورشیدی (1413 ه.ق)، یعنی نزدیك به 300 سال دایر بود. سپس مدتی تعطیل و پس از مرمت بوسیله شهرداری اصفهان، بدل به موزه مردم شناسی شد. خسرو آقا برادر علیقلی آقا نیز همپای برادرش حمام كوچك تر و فاخرتری را در اصفهان بنا نهاد. اما شهرداری اصفهان در سال 1373 حمام او را كه در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده بود، شبانه خراب كرد و به جایش خیابان كشید.
این روایت صحت داشته باشد یا نه، حمامی كه علیقلی آقا ساخت از سال 1125 هجری قمری تا سال 1372 خورشیدی (1413 ه.ق)، یعنی نزدیك به 300 سال دایر بود. سپس مدتی تعطیل و پس از مرمت بوسیله شهرداری اصفهان، بدل به موزه مردم شناسی شد. خسرو آقا برادر علیقلی آقا نیز همپای برادرش حمام كوچك تر و فاخرتری را در اصفهان بنا نهاد. اما شهرداری اصفهان در سال 1373 حمام او را كه در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده بود، شبانه خراب كرد و به جایش خیابان كشید.
معماری پیچیده و پیشرفته
معماری حمام علیقلی آقا شبیه معماری دیگر حمامهای تاریخی و اصیل ایرانی است. وقتی كسی وارد حمام میشود، از دالانی نسبتاً دراز و پیچ در پیچ گذر میكند تا به بینه برسد. بینه، در گذشته جای لختی نشستن بود تا واردین كم كم به هوای گرم و مرطوب عادت كنند و به قول قدما نچایند! آرام كه میگرفتند، لباسها را درمی آوردند و راهی گرمخانه میشدند.
میان بینه و گرمخانه، فضای دیگری بود به نام «میان در». در آن جا، یكی دو سكو برای انداختن لنگ قرار داشت و راهروی بلندی هم از آن منشعب و به آبریزگاه (دستشویی) ختم میشد. فضای بعدی، گرمخانه بود؛ جای سر و تن شستن. خزانه یا خزینه كه به عبارتی آب انبار حمام بود، درگرمخانه قرار داشت. حمامها دو خزانه آب گرم و آب سرد داشتند و در حمامهای بزرگ تر، یك خزانه آب ولرم هم به این دو افزوده میشد. گاه نیز حمام دارای چال حوض (استخر) بود تا وسیله شنا و آب تنی مردم برقرار باشد.استخر حمام علیقلی آقا بویژه از نظر عمق وسعت و فوارههای زیبایی كه در میان ستونهای محاط برآن تعبیه كردهاند و شاه نشینهای دو سوی استخر زیبا و جالب توجه است. حالا باید دید آب و هوای حمام چگونه گرم میشد؟ به كانون آتش حمام «تون» میگفتند. در این جا آب را در دیگ بزرگی به نام دیگ هفت جوش كه تركیبی از روی و مس و قلع و سرب و چند چیز دیگر بود، میریختند و زیرش آتش میافروختند. این دیگ در برابر حرارت زیاد، مقاوم بود. همچنین گرما را در خود نگاه میداشت و دیر به سردی میگرایید.
آتش زیر سنگ هفت جوش، دود و دم زیادی را به وجود میآورد كه از آن برای گرم كردن هوای حمام بهره میبردند. دود و آتش را به تونلهایی كه زیر كف حمام ساخته بودند و «گربه رو» میخواندند، هدایت میكردند و بدین وسیله سنگ كف حمام و در نتیجه هوای حمام گرم میشد. در ساختمانهای امروزی، این كار را شوفاژ انجام میدهد. وقتی آب بر كف گرم شده حمام میریخت، بخار زیادی بلند میشد و فضای سوناگونهای بوجود میآمد.
نور حمام نیز در روز از سقف و در شب با پیه سوز تأمین میشد. در طاقهای گنبدی حمام، شیشههایی به نام «جامخانه» قرار میدادند كه محدب بود. بدین ترتیب، نور از آنها به درون میتابید، اما كسی نمیتوانست از پشتشان درون حمام را ببیند.
نور حمام نیز در روز از سقف و در شب با پیه سوز تأمین میشد. در طاقهای گنبدی حمام، شیشههایی به نام «جامخانه» قرار میدادند كه محدب بود. بدین ترتیب، نور از آنها به درون میتابید، اما كسی نمیتوانست از پشتشان درون حمام را ببیند.
در برخی شهرها و محلههای بزرگ تر، حمامها، دو بخش جداگانه مردانه و زنانه داشتند. در غیر این صورت، حمام در برخی روزهای هفته مردانه بود و در روزهای دیگر زنانه. گاه نیز از ابتدای شب تا صبحگاه مردانه بود و در طول روز زنانه تا غسل واجب مؤمنان زایل نشود. اما حمام علیقلی آقا دارای بخش مستقل زنانه است كه در آن از كوچهای دیگر باز میشود. تمام بخشهای این حمام دارای كاشیكاری، گچبری و نقاشیهای دیواری چشمنواز است.
گردآوری: گروه فرهنگ و هنر سیمرغ
www.seemorgh.com/culture
منبع: iran-newspaper.com
مطالب پیشنهادی:
گزارش تصویری: موزه حمام علی قلی آقا در اصفهان
آداب و سنن در حمامهای ایران
گزارش تصویری حمام وكيل در شيراز
نگاهی به تنها مسجد چوبی جهان
گزارش تصویری كاروانسرای افضل شوشتر