خداحافظ خاورمیانه، خداحافظ نفت!

از زمان روی کار آمدن باراک اوباما، یکی از سوالاتی که همواره با کارشناسان حوزه بین الملل مطرح کرده ام تعیین میزان اهمیت خاورمیانه برای رئیس جمهور آمریکا و برنامه او برای این منطقه بوده است.مشخصا از کارشناسان و متخصصان این حوزه درباره رویکرد جدید آمریکا و شخص باراک اوباما نسبت به خاورمیانه سوال کرده ام و پاسخ های مختلفی شنیده ام. از جمله سوالات مهمی که خواسته ام پاسخی برای آن بیابم این بوده است که آیا خاورمیانه هنوز آن اهمیت سابق را برای آمریکا دارد؟

سفر باراک اوباما به منطقه اولا اهمیت این سوال و سوالات دیگر پیرامون آن را معلوم کرد و ثانیا تا حد زیادی به آن پاسخ داد. به نظر می رسد این پاسخ البته منفی است.

پدید آمدن این احساس که خاورمیانه دیگر آن اهمیت فوق العاده گذشته را برای آمریکا ندارد و یا دست کم دیگر در اولویت اصلی و اولیه سیاست خارجه آمریکا قرار ندارد به قبل از آغاز دور دوم ریاست جمهوری اوباما باز می گردد، یعنی پیش از آنکه او در سخنرانی سالانه خود از اهمیت آسیا برای واشنگتن سخن بگوید و شاید به همین دلیل در چند سال گذشته شاهد تحرکات وسیع قدرت های منطقه ای برای کسب امتیاز بیشتر از حوادث بوده ایم. دولت های همپیمان با آمریکا در منطقه مدتی است که کاملا نقش مقاطعه کاران سیاسی، نظامی و اقتصادی را بازی می کنند و گاهی حتی خواسته یا ناخواسته بر سر منافع خود دست به قمار زده اند. در این شرایط آمریکا با کمترین هزینه همیشه برنده است و بازیگران منطقه ای با هزینه خود اهداف آمریکا را اجرا می کنند و آمریکا می تواند با فراغت بیشتر منافع بیشتری را در سایر نقاط جهان و این بار در آسیا پیگیری کند.

سفر اوباما به منطقه این الگو را به شدت تقویت خواهد کرد. عمده کارشناسان غربی، منطقه ای و فرامنطقه ای براین باورند که این سفر تقریبا تشریفاتی و بی روح، اتمام حجتی برای طرف های درگیر در مناقشه خاورمیانه بود به این معنی که خاورمیانه دیگر اولویت اصلی و همه دغدغه آمریکا نیست و واشنگتن به دنبال صید ماهی های بزرگتری است.

در واقع اوباما به اسرائیلی ها اطمینان داد که امنیت آنها را به هر نحو تامین می کند اما در عین حال به آنها این پیام را داد که حاضر نیست تا ته جهنم با آنها بیاید و این خود آنها هستند که باید باب تعامل با کشورهای منطقه را که از قضا شرایط آنها روز به روز علیه اسرائیل پیش می رود باز کنند و بی دلیل نبود که اسرائیلی ها اولین گام را برای نشان دادن اینکه پیام، خوب دریافت شده را برداشتند و با ترک ها از در آشتی در آمدند.

اما در اینجا یک سوال دیگر پیش می آید. چرا منطقه خاورمیانه از نگاه استراتژیک و ژئوپولیتیک برای آمریکا دیگر آن اهمیت گذشته را ندارد؟
کارشناسان حوزه بین الملل، البته آن دسته ای که این تحلیل را قبول دارند، باید پاسخ هایی را برای این سوال بیابند، چرا که هرپاسخ احتمالی به این سوال می تواند در رویکرد آینده سیاسی، اقتصادی و نظامی کشورمان در منطقه تاثیر گذار باشد.

سوای از اهمیت آسیا که یکی از پاسخ هاست و اوباما نیز صریحا به اهمیت و رویکرد تازه آمریکا به آن اشاره کرده، و سوای از پاسخ های دیگری که می توان به این سوال داد، موضوع نفت می تواند حائز اهمیت فوق العاده ای در مواجهه با این سوال باشد.

آمریکایی ها دیگر مانند سابق محتاج نفت نیستند و این بی نیازی نسبت به نفت که منبع و ماخذ آن در خاورمیانه است به سرعت در اروپا و به زودی در سایر نقاط جهان پدید می آید. روزگاری اگر این سوال مطرح می شد که چرا خاورمیانه برای غربی ها و خصوصا آمریکایی ها از اهم واجبات و اولویت های استراتژیک و ژئوپولتیک است، بلافاصله یک پاسخ آماده وجود داشت: چاه های نفت.
حالا شرایط فرق کرده است. حتی اگر برای آمریکا سوای از چاه های نفت مراقبت شش دانگ از اسرائیل هم مطرح بود، این سفر نشان داد که موضوعات جدیدی برای آمریکا مهم شده اند. تا ده سال آینده آمریکا به طور مشخص و بخش بزرگی از کشورهای اروپایی به صورت نسبی از نفت خاورمیانه مستغنی می شوند. کشورهای بزرگ آسیایی از جمله هند و چین بعنوان بزگ ترین مصرف کنندگان نفت خاورمیانه اگرچه هنوز در قیاس با غرب راه زیادی در پیش دارند اما به سرعت در حال سرمایه گذاری روی انرژی های جایگزین هستند و مسیر بی نیازی و یا دست کم وابستگی کمتر به نفت را سپری می کنند.

آینده تیره و تار نفت و گره خوردگی آن به سیاست از یکسو و مجموعه عواملی که سبب شده تا اسرائیل از اهمیت سابق در نگاه آمریکا برخوردار نباشد از سوی دیگر، موضوعات بسیار مهمی هستند که مستقیما با سرنوشت و آینده کشورما در ارتباطند و رهبر معظم انقلاب در سخنرانی اولین روز سال جدید در مشهد مقدس اشاره حکیمانه و ظریفی به هر دو موضوع داشتند. از این منظر لازم است نگرشی بسیار جدی و نو به جایگاه خاورمیانه در جهان و نقش کشورهای این حوزه بدون احتساب نفت و بها دادن بیش از اندازه به رژیم صهیونیستی در میان روشنفکران، نخبگان و کارشناسان مسائل سیاسی، نظامی و اقتصادی پدید آید.